Имтиханны ничек итеп тапшырырга һәм "диссидент" булмаска
Бик тиздән укучыларны имтиханнар көтә. Тормышның төп вакыйгаларының берсендә ничек сынатмаска? Имтиханга ничек дөрес карарга һәм невротик булмаска? Шпаргалка язаргамы икән? Бу һәм башка сорауларга психолог, психология фәннәре кандидаты, МДПУ ЮПиП кафедрасы доценты Майя Душкина җавап бирә.
Майя Рәшидовна, имтиханны биреп, невротик булмаска мөмкинме? Имтиханга глобаль проблемага караган кебек карарга мөмкинме?
Майя Душкина: Имтихан үзе ул бер яктан проблема гына түгел, мөмкинлек тә. Безнең аңа мөнәсәбәтебез, курку, стресс, борчыбыз аннан пробелма ясый. Имтиханда позитив – асылда, бу тренинг, тормышта тагын берничә тапкыр кирәк булачак технологияләрне эшкәртү, чөнки мондый имтиханнар тормыш юлында бик күп булачак.
Чыннан да, уңышлы тапшыруның сере гадиме, өйрәндем – ташырдым, өйрәнмәдем – тапшыра алмадым?
Майя Душкина: Белем булу – ул кирәкле, әмма тиешле шарт түгел. Белемнәрне тиешенчә күрсәтә белергә кирәк. Әгәр дә кеше алган белемнәрен дөньяның үз картинасына, белем һәм күзаллаулар системасына җайлаштыра алса, тиешенчә күз алдына китерә алачак. Имтиханда сорауларны төрлечә формалаштырырга мөмкин, синнән укытучы яки ясалма интеллект нәрсәгә ирешергә теләгәнен аңлар өчен, син үзеңнән нәрсә таләп ителүен аңларга, әлеге күзаллау системалары нигезендә китерергә тырышырга һәм үз белемнәреңне адекват телдә аңлатырга тиешсең. Асылда, теләсә нинди имтиханны бирү - ул рус теленнән "чит тел"гә тәрҗемә итү, имтихан вакытында сиңа мөрәҗәгать иткән телгә тәрҗемә итү.
Телдән имтиханны тәрҗемә итү күпкә җиңелме?
Майя Душкина: Әйе. Укыту процессында син укытучы белән уртак тел таптың, универсаль "эсперанто" ясадың, һәм аның белән бу телдә аралаша беләсең. Әгәр дә син билгесез тикшерүчеләргә һәм ясалма интеллектка (БДИ) тапшырсаң, син аларның фикерләве ничек оештырылган, аларның дөнья картинасы нинди һәм алар синнән ишетергә теләүләрен генә фаразлый аласың. Син үзеңә тәкъдим ителгән тар зона кысаларында дрейфовать итәргә мәҗбүр, аны сораулар формулировкасы күрсәтә. Үз табигатең буенча тест ясау - ул ниндидер дәрәҗәдә сизү процессы, сиңа җавап вариантларын сайларга кирәк, ә сайлау – ул һәрвакыт аңлау мизгеле. Телдән имтиханда син һәрвакыт аныклаучы сорау бирә аласың, ике яклы аралашуны җайга салып һәм кире элемтә алып, ә язмача - юк. Язма имтихан биремен укыган кешегә сорау формалаштыручы һәм билгеле бер җавап көтүче субъектның белем һәм күзаллау системасын тәкъдим итәргә кирәк.
Бу мөмкин түгел.
Майя Душкина: Әмма укучыларны БДИ га тарттыру яки тестлар узу процессы эшкә урнашканда ачык кулланылышта (soft scills) кеше корпоратив мәдәниятне, эш урынына дәгъва кылучы компаниянең кыйммәтләр системасын аңлар дип уйлый. Ул үзеннән ишетергә теләгән җавапны уйлый белергә тиеш. Бу җәһәттән, чыгарылыш имтиханын компаниягә имтихан бирү өчен тренинг буларак карарга була, син эшкә урнашырга телисең. Имтихан тапшыру чорында син бу өлкә кысаларына үз кыйммәтләр системасын кертергә тиеш. Чөнки башта компания концепциясе кысаларында булмаган "диссидентлар" беркемгә дә кирәк түгел. Әгәр син фармкомпаниягә барасың икән, гомеопат булсаң, анда синең баруыңнан мәгънә юк.
Сез үзегез нинди имтихан бирер идегез?
Майя Душкина: Мин, мәсәлән, телдән имтихан тарафдары, язма имтиханда кире элемтә һәм коммуникация режимы юк, шулай итеп, ул ике яклы түгел. Ул бары тик бәя бирү этабында гына күренә, син аны инде төзәтә алмаганда, бары тик юридик-хокукый ысуллар, апелляция белән генә барлыкка килә. Ләкин бу инде узып баручы поездны артыннан йөгерү булачак. Заманча дөнья шулай төзелгән ки, ул һаман да күбрәк диджитализацияләнә, шуңа күрә кешегә заманча җәмгыятьтә яшәү һәм анда уңышлы булу өчен, гамәлдәге системага җайлашудан башка берни дә калмый. Димәк, ул бу осталыкны мәктәптә үк, чын сынаулар, тормыш имтиханнары башланганчы ук үзләштерергә тиеш. Шулай булгач, бүгенге язма имтихан - ул сезнең заманча цифрлы җәмгыятькә керү билеты.
Мифлармы яки лайфхаклармы?
1. Тынычландыргычлар: эчәргәме, әллә юкмы?
- Имтихан белән булган вәзгыятьтә тынычлану яки киеренкелекне бетерү өчен медицина чаралары тискәре роль уйнарга мөмкин. Без тынычлык урынына тоткарлык, битарафлык, нәтиҗәгә кызыксыну булмау, демотивация ала алабыз. Ә уңышка ирешү мотивациясе – имтиханны уңышлы тапшыру өчен төп шарт, кайвакыт белем күләменә караганда да әһәмиятлерәк. Ул булганда физик һәм психик көчләрнең концентрациясе була.
2. Имтихан алдыннан төн: йокларгамы, юкмы?
- Ял һәм йокы беркайчан булмаганча кирәк, алар тынычландыра торган фармацевтика чараларыннан да яхшырак. Һәм тагын ул йокы даруы белән бәйле булырга тиеш түгел. Җылы сөт, бал, дару үләннәре – бөтнек, пустырник, боярышник. Йокыга бер-ике сәгать кала гадәти эшләр белән шөгыльләнергә мөмкин, аларны тынычландыралар, үзләренең катлаулылыгы белән киеренкелекне киметәләр.
3. Конпектларның соңгы штурмы: кирәкме, юкмы?
- Кирәк. Әмма алар буенча йокларга берничә сәгать кала йөгерергә, бөтен материалны тагын бер кат күздән кичерергә, аны аңда структуралаштырырга, әзерлек вакытында мөстәкыйль төзелгән структур блок-схемадан файдаланып, ниндидер терәк нокталарын, төп моментларны аерып күрсәтергә кирәк.
4. Имтиханга тәүлек буе әзерләнергә: кирәкме, юкмы?
- Юк. Имтиханга күптән эшләнгән схема буенча әзерләнергә кирәк: 40-45 минут шөгыльләнәсең, 5-10 минут ял итәсең. Бу рекомендация җитди тикшеренүләр белән аңлатыла, гади уку процессы да нәкъ менә шулай оештырылган. Мондый режимда көне буе шөгыльләнергә мөмкин, әмма ялга һәм физик активлыкка ике сәгатьлек тәнәфес белән.
5. Саф һава: кирәкме, юкмы?
- Кирәк. Әгәр бер сәгатькә ял итә алмасаң, ярты сәгатькә булса да чыгу. Әгәр дә кеше стресс хәлендә булса, соңгы көннең иң яхшы тәмамлануы имтихан алдыннан әти-әниләре яки якыннары белән тыныч кичке йөрү булачак. Йөргән вакытта бернинди очракта да имтихан турында сөйләшергә кирәкми. Теләк булган һөнәри киләчәк, гаиләнең ял итү планнары, баланың җәйгә планнары турында сөйләшергә кирәк. Бала уңай энергия алырга, аны "бөтерергә" кирәкмәгән якыннарының терәген һәм ярдәмен тоярга тиеш. Һичкайчан да кәефне төшермәскә, ягъни әгәр дә "тапшырмасаң" диеп апокалипсис картиналарын ясамаска.
6. Шпаргалкалар: язаргамы, юкмы?
Һичшиксез. Шпаргалка – искиткеч әйбер. Ул белемнәрне системалаштырырга һәм структуралаштырырга ярдәм итә. Бу синең бөтен материалны сөйләргә, структуралаштырырга, системалаштырырга һәм блоклар буенча бүләргә мөмкинлек бирә торган схемаң. Син китап язганыңны күз алдыңа китер һәм сиңа аны исем белән атарга, кыскача һәм схематик эчтәлекне бәян итәргә кирәк. Схема – квадратиклар, түгәрәкләр, уклар сызып күрсәт, нәрсә белән бәйле, нәрсә нәрсәдән килеп чыга, нәрсә зуррак, нәрсә зуррак, нәрсә зуррак, фундамент, өске төзелеш нәрсә. Бу схеманы син үз башыңда булган бөтен материалны структуралаштырасың. Шпаргалка – тынычландыру ысулы ("шпаргалкам бар, бирми калмаячакмын").
7. Ышаныргамы, юкмы?
- Психологик терәүләр, тынычландыру чарасы, оптимизм уяту ысулы буларак, "яхшы билгеләр" кулланабыз. Имтиханга "һәрвакыт уңыш китерә торган" яраткан ручканы алыргамы? Әлбәттә, алырга. Син йогынты ясый алган ырым-ышанулар – бу искиткеч психотерапевтик ярдәм. Ләкин, әгәр билгеләр синең белән идарә ителми икән, әгәр дә ул очраклы рәвештә генә булса, мәсәлән, юлда кара мәче очратса яки имтихан вакытында кош баласы тәрәзә яныннан үтеп китсә – үзеңне шундук хәл ит, бу инде хорафат. Һәм моны баштан чыгарып атарга кирәк. Башкача әйткәндә, сиңа уңыш турында сөйләве һәм оптимизм уята торган әйберне әйбәт фал дип, ә киресен китерә торганны - хорафатлар дип бәялә.